Deel III Kunnen we nog debatteren met elkaar?
H11 Post-truth1
En ontwikkeling van een paar honderd jaar is in het informatietijdperk waarin wij leven in een stroomversnelling terecht gekomen.
In de menselijke geschiedenis zijn genoeg voorbeelden van machthebbers die hun eigen gewenste draai aan de historische feiten gaven. In de huidige tijd is het voor machthebbers eenvoudig de eigen visie onder de aandacht te brengen en als waarheid te presenteren. Echter, niet alleen voor de machthebbers geldt dit. En doordat wij kunnen kiezen naar welke stemmen wij wel en niet luisteren en algoritmen daarbij behulpzaam zijn, krijgen wij alleen nog te horen wat onze mening bevestigd. En dat in een tijd waarin het idee dat er objectieve waarheid bestaat ook betwist werd en wordt.
Relativeren van waarheid ondermijnt vertrouwen. Als er niet zoiets bestaat als waarheid, als opkomen en offers brengen voor de waarheid geen morele deugden meer zijn, en dat in een tijd waarin het ik centraal is komen te staan, is de samenleving de grote verliezer.
Verdraaien van feiten voor politiek of economisch gewin is van alle tijden, de mogelijkheden om de eigen ‘waarheid’ te verspreiden zijn nu immens en we hebben nog niet geleerd daarmee om te gaan.
Het wantrouwen wordt daarbij nog versterkt door wat de Hermenuetiek van het wantrouwen (p. 185) wordt genoemd, dat wil zeggen dat je niet zozeer moet luisteren naar wat iemand zegt, maar naar wat iemand tussen de regels door zegt.
AL deze ontwikkelingen - relativeren van waarheid, secularisatie, afbraak van gemeenschappelijke morele normen - hebben ons in een tijdperk van wantrouwen gebracht dat zich op meerdere terreinen van het leven manifesteert.
Ter bespreking
Sacks beschrijft de invloed van sociale media op het kunnen gedijen van post-truth leugens. (p. 184) Een groot deel van het publiek krijgt het nieuws al langere tijd niet rechtstreeks van de pers, maar van sociale media, waar geen directe manier is om de nauwkeurigheid en/of selectiviteit van zelfs dubieuze bronnen te toetsen. Maar wat als ‘de pers’ ook geïnfecteerd is met het post-truth virus? Zo wordt in dit artikel op opiniez.com de overname van Twitter door Musk positief beoordeeld, juist omdat hiermee persvrijheid beter is gewaarborgd.
Het in september 2024 door de VN aangenomen ‘United Nations Pact for the Future to transform global governance’ beschrijft o.a. (p. 44) het streven naar ‘Digital trust and safety’. Lezend wat daaronder verstaan wordt, in een rapport dat pleit voor versterkt ‘global governance’, lijkt de vrijheid van meningsuiting de verliezer.Hoe neem jij nieuws tot je? Hoe zorg je dat je niet alleen leest wat je mening bevestigt? Hoe toets je jouw nieuwsbronnen?
Noot
1 Post-truth is een veel gebruikte term om aan te duiden dat het belang dat gehecht wordt aan objectieve waarheid is afgenomen of voor het ontkennen dat er zoiets als objectieve waarheid bestaat; zie bijvoorbeeld Cambridge Dictionary: post-truth is an adjective relating to a situation in which people are more likely to accept an argument based on their emotions and beliefs, rather than one based on facts.
H12 Safe space
Een recente ontwikkeling aan universiteiten in de Westerse wereld. Waren universiteiten van ouds instituten waar het ging om waarheidsvinding waarbij het (publieke) debat een belangrijke rol vervulde, nu kan het gebeuren dat mensen worden buitengesloten omdat wat zij te melden hebben als kwetsend kan worden ervaren. Hier botsen een eercultuur met (over)gevoeligheid voor krenking en waarheidsculturen waarin men aangemoedigd wordt verschillen van inzicht niet persoonlijk op te vatten.
Een fenomeen in het verlengde hiervan betreft de inrichting van ‘safe spaces’, ruimtes waarin studenten niet geconfronteerd worden met gezichtspunten die zij als bedreigend ervaren. De suggestie die hiervan uitgaat is dat andere ruimtes (collegezalen) onveilig zijn.
Deze ontwikkeling leidt er ook toe dat wetenschappers met opvattingen waar een groep studenten het niet mee eens is of zich niet veilig bij voelt, geweerd worden.
Op deze manier verwordt een universiteit tot een opleidingsfabriek die de gewenste producten aflevert en een instrument in machtspolitiek. En dat terwijl vanouds universiteiten bolwerken van waarheidsvinding zijn/waren waarin je ook geconfronteerd wordt met ideeën die tegengesteld zijn aan de jouwe.
Citaat en kern van het hoofdstuk
Op p. 202-203 haals Sacks een voorval uit de Talmud aan (b. Baba Metzia 84a).
Ultimately, Rabbi Shimon ben Lakish, Reish Lakish, died. Rabbi Yoḥanan was sorely pained over losing him. The Rabbis said: Who will go to calm Rabbi Yoḥanan’s mind and comfort him over his loss? They said: Let Rabbi Elazar ben Pedat go, as his statements are sharp, i.e., he is clever and will be able to serve as a substitute for Reish Lakish.
Rabbi Elazar ben Pedat went and sat before Rabbi Yoḥanan. With regard to every matter that Rabbi Yoḥanan would say, Rabbi Elazar ben Pedat would say to him: There is a ruling which is taught in a baraita that supports your opinion. Rabbi Yoḥanan said to him: Are you comparable to the son of Lakish? In my discussions with the son of Lakish, when I would state a matter, he would raise twenty-four difficulties against me in an attempt to disprove my claim, and I would answer him with twenty-four answers, and the halakha by itself would become broadened and clarified. And yet you say to me: There is a ruling which is taught in a baraita that supports your opinion. Do I not know that what I say is good? Being rebuted by Reish Lakish served a purpose; your bringing proof to my statements does not.
We zien hier de gepassioneerde rabbijnse ethiek van kennis najagen als een voortgaande uiteenzetting over afwijkende gezichtspunten binnen een leergemeenschap. De tekst draait niet om de risico’s heen. Rabbi Yochanan zei iets in een verhitte discussie wat tot desastreuze gevolgen leidde en waar hij later veel spijt van had. Maar hij bleef onvermurwbaar volhouden dat de zoektocht naar waarheid niet minder belangrijk is dan de waarheid zelf; dat geleerdheid floreert door bevraging, en dat, zoals de wijzen het formuleren, rivaliteit tussen schriftgeleerden de wijsheid vermeerdert’. Als je alleen maar gerustgesteld wordt dat je het bij het rechte eind hebt, voegt dat niets toe.
Tegen de buitenmuur van het nieuwe Broadcasting House van de BBC in Londen staat een standbeeld van George Orwell. De inscriptie in de muur boven het standbeeld ademt dezelfde geest uit: ‘Als vijheid iets betekent, is dat wel het recht om mensen te vertellen wat ze niet willen horen’.
Het Romeinse recht kent een basaal principe. Dit principe stelt dat gerechtigheid ‘audi alterum partem’ vereist: hoor de andere kant. Geen instantie die weigert de andere partij te horen kan een instrument zijn voor gerechtigheid, waarheidsvinding of kennisbevordering.
Ter bespreking
- Herken je wat Sacks in dit hoofdstuk beschrijft of is dit ‘een ver van mijn bed show’?
- Kunnen wij zelf met tegengestelde meningen omgaan?
- Gaan wij zelf de confrontatie met tegengestelde meningen voldoende aan?
H13 Twee manieren van argumenteren
Pirkei Avot 5:17
Every dispute that is for the sake of Heaven, will in the end endure, but one that is not for the sake of Heaven, will not endure. Which is the controversy that is for the sake of Heaven? Such was the controversy of Hillel and Shammai. And which is the controversy that is not for the sake of Heaven? Such was the controversy of Korah and all his congregation.
Het gevolg van het loslaten van een gemeenschappelijke moraal is onder andere te zien in de wijze waarop - in de politiek, op sociale media - gedebatteerd wordt. Het niet kunnen/willen luisteren naar de opinie van de ander, het verdelen van de mensen in goed en fout afhankelijk van het standpunt dat iemand inneemt. Het gaat in dergelijke discussies niet over wat waarheid is, maar veeleer over macht. Deze verandering is in het bijzonder te zien in de opkomst van populistische politici/politieke partijen.
Een echt debat gaat om waarheidsvinding, dat is een debat waarin je ook wint als je op argumenten verliest. Een debat waarbij het gaat om de discussie te winnen, is een debat waarin de winnaar ook verliest. Winnen door je tegenstandere kleiner te maken, betekent dat je ook jezelf kleiner maakt.
Ter bespreking
- Hoe definieer je ‘populisme’?
- Waar zie je wat in dit hoofdstuk beschreven wordt in onze maatschappij? En hoe wapenen wij ons dan om daar niet in meegezogen te worden?
H14 Slachtofferschap
Wat mensen aan vreselijke dingen ook overkomt of wordt aangedaan, er blijft altijd de keuze hoe daarop te reageren. Het is mogelijk vooral bezig te zijn met de vragen hoe je dit kon overkomen en/of met het onrecht dat je aangedaan is. Ofwel vooral gericht zijn op het verleden. De andere keuze is om gegeven de situatie waarin je je nu bevindt, de vraag stellen hoe van hieruit een toekomst op te bouwen. Gericht zijn op de toekomst dus. Blijven hangen in het verleden maakt je tot je eigen gevangene.
Dit doet niets af aan groot onrecht dat (groepen van) mensen is aangedaan en het recht op erkenning daarvan. Het punt is, dat je jezelf niet helpt door te vervallen in slachtofferschap.
In de westerse maatschappij heeft zich een ontwikkeling voorgedaan waarbij groepen zichzelf identificeren als slachtoffer van onderdrukking en discriminatie. Waar bij Marx economische onderdrukking de wereld verdeelde in onderdrukkers en onderdrukten, zo gebeurt dat nu op grond van psychologische onderdrukking. In plaats van te werken aan een betere toekomst blijven groepen hangen in slachtofferschap, ‘wij zijn de nieuwe onderdrukten’.
Er is alle reden om fouten uit het verleden te erkennen, recht te zetten en ervan te leren. Echter een politiek die meer bezig is met de grieven uit het verleden dan met de toekomst, kweekt slechts verwijdering tussen groepen. Een groot gevaar in de etnisch diverse samenleving in moderne westerse democratieën.
Ter bespreking
- Wat heb je uit dit hoofdstuk geleerd over wat in onze maatschappij gaande is?
- Ben je het eens met Sacks als hij schrijft: Het verschil tussen deze twee houdingen is richtinggevend. We kunnen het verleden niet veranderen. Maar de toekomst wel. Als we alleen terugkijken zien we onszelf als een object waarmee gesold is door krachten die grotendeels buiten onze controle lagen. Als we vooruitkijken zien we onszelf als persoonlijkheden, mensen met een bewuste, morele keuzevrijheid. Wij beslissen welke weg we nemen van waar we nu staan naar het punt waar we willen komen. Beide zijn legitieme denkroutines, maar de ene leidt tot rancune, bitterheid, woede en wraakzucht. De andere leidt tot initiatief, moed, wilskracht en zelfbeheersing. Dat is wat Mikhaila Peterson en de overlevenden van de Holocaust uitstralen: de overwinning van keuze over lot. (p. 221, 2e alinea)
- Sacks haalt enkele voorbeelden aan van slachtoffers van ziekte of wreedheid, die niet vervielen in slachtofferschap. Is dit geen anecdotisch bewijs? Ofwel: is ‘succes’ verzekerd als je op deze manier in het leven staat?
H15 De schandpaal is terug
De opkomst van massa sociale media heeft met zich meegebracht dat carrières beëindigd worden op basis van geuite beschuldigingen zonder dat er een of andere vorm van een ordelijke rechtsprocedure aan te pas komt. Sacks geeft diverse voorbeelden. De anonimiteit waarin het mogelijk is te beschuldigen en te schelden zonder intermenselijk contact leidt makkelijk tot excessen zo blijkt.
Oude tijden werden gekenmerkt door stammenculturen, waarbij het onrecht iemand van de stam aangedaan, door de stam op de andere stam gewroken wordt. Wat dan weer leidt tot een tegenreactie. Enzovoorts.
De bijbel wil dit patroon doorbreken en dringt aan op vergeving en verzoening, zie bijvoorbeeld de Jozef geschiedenis. Rechtspraak is bedoeld om wraak, die persoonlijk is, te vervangen door recht en genoegdoening zonder aanzien des persoons.
Met de opkomst van de massa sociale media is wraak en het aan de schandpaal nagelen terug. Een achteruitgang.
In wezen speelt hier het verschil tussen een schuldcultuur en een schandecultuur (eercultuur). Een schuldcultuur is een cultuur waarin de morele innerlijke stem een rol speelt, bij een schandecultuur gaat het om de vraag wat anderen van ons verwachten.
Genesis 3, de zondeval, maakt dat de man en zijn vrouw zich richten op wat de ogen zien. De bijbel (het Jodendom) leert gericht te zijn op horen van de stem die in de hof wandelt. Niet voor niets staat ‘hoor Israel’ centraal. Het luisteren naar de stem van God maakt ruimte voor vergeving en herstel.
Ter bespreking
- Bespreek de vragen die dit hoofdstuk oproept.
- Is het verschil tussen schuld- en schaamtecultuur duidelijk? Herken je dat in je eigen (werk)omgeving?
- Hoe verhoudt zich dit hoofdstuk tot het hoofdthema van dit boek?
H16 De dood van de beschaving
De politieke cultuur in diverse westerse democratieën is de laatste jaren veranderd. Felle en geëmotioneerde debatten over politieke meningsverschillen zijn er altijd geweest. Wat nieuw is, is het op de man spelen, schelden, kleineren etc. Er zijn vier oorzaken hiervoor aan te wijzen.
Ten eerste het in de jaren 1960 opgekomen individualisme. Van het gezamelijke van de jaren na de oorlog zijn bevolkingen geworden tot groepen individuen zonder groepsindentiteit of verwantschap. Een gevaarlijke ontwikkeling blijkt als deze ontwikkeling vergeleken wordt met de periode voorafgaand aan WO I. (p.239)
Ten tweede heeft de opkomst van internet ervoor gezorgd dat wij op een andere manier nieuws tot ons krijgen. We worden niet breder geïnformeerd, maar door algoritmes en eigen keuzes juist smaller. We nemen het nieuws en de commentaren tot ons die passen bij onze mening, wat onze mening weer versterkt, etc. Oog en oor hebben voor andere standpunten is hierdoor minder geworden. (p. 239-240)
De derde oorzaak is het effect van sociala media waar je vrijuit je mening kunt uiten, kunt schelden en wat dies meer zij, zonder de ander in het gezicht te kijken of jezelf bekend te maken. De remmingen die in persoon communicatie van nature meebrengt, ontbreekt. (p. 240-241)
Ten vierde is er het verschijnsel van de honkvaste burgers, voornamelijk buiten de grote stedelijke gebieden, en de mobiele burgers die zich makkelijk elders vestigen en zich aan weten te passen. De eerste groep weet zich vergeten door de politici en vormt de achterban van populistische partijen die het voor hen opnemen. (p. 241-242)
Ook in deze situatie is ‘fatsoen’ belangrijk. Fatsoen in de betekenis dat wij beseffen niet alleen voor onszelf te leven maar onderdeel zijn van een samenleving, wat opofferingen vraagt. Dit is meer dan wat goede manieren maar een besef van verantwoordelijkheid voor de gemeenschap waaraan wij ons deel bij te dragen hebben.
Het Jodendom reikt ons drie inzichten aan die het belang van overleg benadrukken.
Genesis 19: 17-21 verhaalt van het bezoek aan Abraham waarin de Here hem, zonder dat daar een dwingende reden voor is, deelgenoot maakt van Zijn plan met Sodom en Gomorra. In een ongekende vrijmoedigheid gaat Abraham tegen de Here in. Het laat ons het belang zien van het horen van de andere kant. Al is de levensfilosofie van Sodom en Gomorra niet die van Abraham, hij moet hun zaak verdedigen. Ook de inwoners van deze steden hebben het recht gehoord te worden.
Ten tweede alleen in de hemel wordt de absolute waarheid gekend (Sacks illustreert dit met een wat onduidelijk verhaal uit een rabbijnse bron, zonder deze bron te vermelden; p. 244-245). Op aarde heeft niemand de volledige waarheid in pacht en zullen wij dus naar de ander moeten luisteren en van de ander moeten leren. Pirkei Avot zegt: Wie is wijs? Hij die van ieder mens leert2.
Het derde principe wordt afgeleid uit Genesis 4, de geschiedenis van Kaïn en Abel. In 4: 8 staat ‘Kaïn zei tegen zijn broer Abel … en toen zij in het veld waren stond KaÏn op tegen zijn broer Abel en doodde hem.’3 Wat ontbreekt is wat Kaïn zei, al hebben veel verrtalingen dat ingevuld, het staat er niet. Dit laat zien dat als wij niet meer met elkaar spreken, geweld op de loer ligt.
Zie ook de samenvatting van Sacks op pagina 246-247.
Ter bespreking
Sacks noemt drie principes van beschaving (p. 246)
- Voor gerechtigheid moeten alle partijen worden gehoord
- Aardse waarheid is van een ander gehalte dan hemelse waarheid. Alle waarheden op aarde drukken een perspectief uit, en er zijn vele perspectieven.
- Het alternatief voor argumenteren is geweld plegen. Daarom moet het gesprek doorgaan en nooit ophouden.
- In hoeverre stem je in met deze conclusie?
- Wat is her verschil tussen principe (ii) en de post-modernistische opvatting dat er geen absolute waarheid bestaat.
Noten
2 Het volledige citaat Pirkei Avot 4:1 luidt:
Ben Zoma said: Who is wise? He who learns from every man, as it is said: “From all who taught me have I gained understanding” (Psalms 119:99). Who is mighty? He who subdues his [evil] inclination, as it is said: “He that is slow to anger is better than the mighty; and he that rules his spirit than he that takes a city” (Proverbs 16:32). Who is rich? He who rejoices in his lot, as it is said: “You shall enjoy the fruit of your labors, you shall be happy and you shall prosper” (Psalms 128:2) “You shall be happy” in this world, “and you shall prosper” in the world to come. Who is he that is honored? He who honors his fellow human beings as it is said: “For I honor those that honor Me, but those who spurn Me shall be dishonored” (I Samuel 2:30).
Letterlijk: En Kain zei tegen Abel zijn broer en het gebeurde bij het zijn (van) hen in het veld en Kain stond op tegen Abel zijn broer en hij vermoordde hem.
Wat ontbreekt is hetgeen Kain tegen Abel zei.